سوگواری درایران

سوگواری محرم در ایران 

در روزهای عزاداری محرم چهره شهرهای بزرگ و کوچک ایران به صورت چشمگیری تغییر می‌کند و سیاهپوش می‌شود.  بیرق ها و علم‌های سیاه و گاه سبزرنگ بر در و بام  تکیا  مساجد، خانه‌ها، مؤسسات، ادارات و معابر افراشته می‌شود. زن و مرد و پیر و جوان سیاه می‌پوشند و خصوصاً در ظهر عاشورا برخی چهره‌ها و موهایشان را گِل‌آلود می‌کنند. در این ایام زنان و مردان و به خصوص جوانان در مساجد و معابر و تکایا جمع می‌شوند به سر و سینه خود می‌کوبند تا عزا برپا دارند و با کشته‌شدگان واقعه کربلا که چهارده قرن پیش در صحرای  کربلا رخ داد ابراز همدردی کنند.

با آنکه شهر ظاهری پُرآشوب دارد و مملو از مردانی است که با زنجیر و دست به سر و سینه خود می‌کوبند، اما آنچه گویتیسولو را به شگفت می‌آورد، مشاهده انبوه مردمانی است که از زن و مرد، پیر و جوان، بزرگ و کوچک، با مهربانی و همدلی در کنار هم سوگواری می‌کنند. او می‌نویسد مردمان در این دو سه روز با یکدیگر از زمان‌های دیگر مهربان‌ترند و همدل‌تر. 

در ایران روضه‌ها بیشتر در ماه‌های  محرم وصفر برگزار می‌شوند. معمولاً هر مجلس روضه از دو بخش زنانه و مردانه تشکیل می‌شود. برخی روضه‌ها ممکن است کاملاً زنانه باشند و گاه کاملاً مردانه. مجلس روضه ممکن است در خانه تشکیل شود و یا در تکیه ها، مساجد و حسینی ها برپا شود.

انواع هیأت 

• یک دسته از هیأت‌ها فقط در محرم و صفر و دیگر ایام سوگواری عمومی تشکیل می‌شود. افراد آن در ایام خاصی دور هم جمع شده به عزاداری می‌پردازند.
• هیأت‌هایی که در طول ایام سال فعالیت می‌کنند. بر حسب توافقی که کرده‌اند در شب‌های جمعه یا صبح جمعه یا شب چهارشنبه و غیره گرد هم جمع می‌شوند. 

روش‌های مرسوم 

•  زنجیر زنی
•  سینه زنی
•  نوحه خوانی
•  مرثیه سرایی
•  روضه
•  طبل ودهل زنی
• بلندکردن پرچم
• آتش‌زدن خیمه‌ها
•  تعزیه
• بلندکردن علم و عَلَم‌کشی در خیابان (که سابقاً ممنوع بوده ولی اکنون قانونی است) 
•  قمه زنی

تاریخچه 

از آغاز تا سده هفتم 

سوگواری برای کشته شدگان  کربلا در همان روزهای پس این واقعه انجام شد. در چهلم ( اربعین) هنگامی که اسیران از شام بسوی مدینه درحرکت بودند راه خود را به سمت کربلا تغییر داه و هنگامی که بدان سرزمین رسیدند با  جابربن عبدالا...انصاری صحابی پیامبر و تعدادی از  بنی هاشم مواجه شدند و در آنجا به سوگواری و نوحه سرایی پرداختند 

سوگواری در  مدینه اولین بار به پیشگامی ام سلمه همسر پیامبر اسلام انجام شد. 

در دوران  امام پنجم شیعیان(که خود در کربلا حضور داشت) و  امام ششم شیعیان که مصادف با دوران ضعف  بنی امیه بود عزاداری بصورت مراسم سالانه رواج یافت. 

سایر امامان شیعه نیز در برگزاری مراسم سالانه برای کشتگان کربلا اهتمام داشتند. دراین دوران تعداد زیادی از شاعران شیعه نیز اشعاری در مراثی حسین سرودند. 

آل بویه 

یکی ازمهمترین دوران عزاداری برای کشتگان کربلا در قرن چهارم و مقارن با حکومت آل بویه‌است. در این دوران حکومت‌های شیعی همچون  علویان طبرستان، زبدیان یمن حمدانیاندر شمال  عراق فاطمیان در مصروال بویه در  عراق وایران به قدرت رسیدند. عموم مورخان به برگزاری عزاداری بصورت عمومی در کوچه خیابان در این دوران اشاره کرده‌اند.

در این باره  ابن جوزی می‌نویسد: «در سال  352قمری معزدوله دیلمی دستور داد، مردم در روز  عاشوراجمع شوند و اظهار حزن کنند; در این روز بازارها بسته شد و خرید و فروش موقوف گردید; قصابان گوسفند ذبح نکردند، هریسه پزها هریسه (حلیم) نپختند، مردم آب ننوشیدند; در بازارها خیمه برپا کردند و به رسم عزاداری کرباس آویختند; زنان به سرو روی خود می‌زدند و بر حسین ندبه می‌کردند.»

حاکمان فاطمی مصر نیز با آنکه با ال بویه رقیب بودند از روش آنان در عزاداری پیروی کردند. تقی الدین  مقریزی در این باره می‌نویسد که:

در زمان  المعزالدین الا.... به سال 363قمری در کشور  مصر تمام فاطمیین و  شیعه در روز عاشورا در کنار مقبره ام کلثوم  سیده نفیسهاجتماع نموده و به عزاداری پرداختند و مبلغ بی حساب برای اطعام و عزاداری و شربت مخارج نمودند و به سال ۳۹۶ (قمری) در مصر کلیه بازارها را تعطیل عمومی کردند و ابن مامون در سال  515قمری  از موقوفات و صدقات کشور مصر روز عاشورا را تعطیل و روز توزیع صدقات قرار داد. و در عهد صدارت  افضل بن  بدر الدین در مسجد حسینی قاهره بوریاها  فرششد و افضل بدین سان در قلب مردم را یافت.

صفویه 

اصطلاح‌ها 

دسته‌ها 

در جلوی  دسته ها پرچم‌داران به راه می‌افتند و سپس افراد بزرگتر زنجیرزن به ترتیب قد در دو صف طویل حرکت می‌کنند و در بین آنها افرادی نوحه می‌خوانند و  طبل یا  دهل می‌زنند. سپس سینه‌زن‌ها در پشت این صف حرکت می‌کنند.

تعزیه 

در تعزیه بازیگران واقعه کربلا را به شکل نمایش بازی می‌کنند.

عَلم 

عَلم یا جریده یکی از وسیله‌های نمادین بکار رفته در آیین سوگواری عاشورا در میان شیعیان است. این وسیله معمولاً چوبی بلندی به ارتفاع پنج شش متر که سر آن پنجه‌ای برنجین می‌گذارند و پارچه‌های رنگین قیمتی به چوب می‌بندند. علم از فلز ساخته شده، توسط علم دار حمل می‌شود. در مناطقی از ایران مردم اعتقاد دارند که برخی از علم‌ها، که با نام علم جوش شناخته می‌شوند، اصطلاحاً می‌جوشند.  در روستای  الهرد منطقه ارسیاران گرفته شده است، دو علم در میان دایره عزادارن دیده می‌شوند. یکی از علم‌ها ساکن است و دیگری در حالت افقی قرار گرفته و علمدار را می‌کشد.

نخل 

نخل تابوت بزرگ و بلندی است که در روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین حرکت داده می‌شود.^[۸]